ชื่ออื่น ๆ

สุวรรณนภา (กลาง)

ไข่ขางเป็นไม้ล้มลุกหลายปี เหง้าสั้น ลำต้นอาจแทงยอดขึ้นมาเดี่ยว ๆ หรือหลายยอดจากเหง้าเป็นกอสูง ๒๐-๘๐ ซม. ลำต้นรูปทรงกระบอก ด้านนอกแข็งแต่ข้างในเป็นเยื่อนุ่มหรือกลวง ผิวมีขนหรือเกล็ดสีน้ำตาลหนาแน่น

 ใบเดี่ยว เรียงเวียนเป็นกระจุกตามปลายกิ่ง รูปแถบกว้าง ๒-๖ มม. ยาว ๒.๕-๘ ซม. ปลายแหลม โคนสอบเป็นรูปรางน้ำและโอบติดลำต้น ขอบม้วนออก แผ่นใบค่อนข้างหนา ด้านบนสีเขียวเป็นมัน ด้านล่างสีเขียวอ่อนมีขนต่อมประปราย เส้นกลางใบเห็นชัดทางด้านล่างและเป็นร่องทางด้านบน ก้านใบสั้นมาก หรือไม่มี

 ช่อดอกแบบช่อกระจุกแน่นเชิงประกอบคล้ายช่อเชิงหลั่น ออกตามปลายกิ่ง ช่อยาว ๔-๕ ซม. ก้านช่อมีใบประดับรูปใบหอก กว้างประมาณ ๑ มม. ยาวประมาณ ๕ มม. เรียงเวียน แต่ละช่อมีช่อย่อย ๑-๕ ช่อ

วงใบประดับรูปกรวยหรือรูประฆัง กว้างและยาวประมาณ ๑ ซม. ใบประดับมีประมาณ ๒๐ ใบ รูปขอบขนานแกมรูปใบหอก ปลายแหลม ยาวประมาณ ๘ มม. ดอกวงนอกเป็นดอกเพศเมีย มีประมาณ ๑๒ ดอก กลีบเลี้ยงเป็นเส้นคล้ายเส้นด้าย กลีบดอกรูปลิ้นกว้างประมาณ ๑.๕ มม. ยาวประมาณ ๑.๕ ซม. สีเหลืองหรือสีนวล ดอกวงในสมบูรณ์เพศ มีมากกว่า ๒๐ ดอก ยาวประมาณ ๑ ซม. กลีบเลี้ยงเป็นเส้นคล้ายเส้นด้าย สีขาว กลีบดอกโคนเชื่อมติดกันเป็นหลอดยาวประมาณ ๗ มม. ปลายแยกเป็น ๕ แฉก แต่ละแฉกรูปสามเหลี่ยมเล็ก ยาวประมาณ ๑ มม. เกสรเพศผู้ ๕ เกสร เรียงสลับกับแฉกกลีบดอก ก้านชูอับเรณูเป็นเส้นอับเรณูรูปรีหรือรูปขอบขนานเชื่อมติดกันทางด้านข้างโคนอับเรณูป้าน ปลายมีรยางค์รูปไข่แกมรูปใบหอก รังไข่อยู่ใต้วงกลีบ มี ๑ ช่อง และมีออวุล ๑ เม็ด ก้านยอดเกสรเพศเมียรูปเส้นด้าย ยอดเกสรเพศเมียแยกเป็น ๒ แฉก ปลายตัดตามขอบมีต่อมทั่วไป

 ผลแบบผลแห้งเมล็ดล่อน รูปทรงรี ยาวประมาณ ๒ มม. มีกลีบเลี้ยงติดทนรอบปลายผลเป็นเส้นละเอียดสีขาว เมล็ดเล็ก รูปคล้ายผล

 ไข่ขางเป็นพรรณไม้ถิ่นเดียวของไทย พบขึ้นทางภาคเหนือ ตามบริเวณเขาหินปูน ที่สูงจากระดับทะเล ๑,๘๐๐-๒,๑๐๐ ม. ออกดอกและเป็นผลเดือนธันวาคมถึงมีนาคม.