ฉัตรพระอินทร์ดอกใหญ่

Hyptis capitata Jacq.

ไม้ล้มลุก ลำต้นและกิ่งเป็นสี่เหลี่ยม มีขน ภายในกลวง ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามสลับตั้งฉาก รูปใบหอกรูปรีแกมรูปสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน รูปไข่ หรือรูปไข่แกมรูปใบหอก ช่อดอกแบบช่อกระจุกแน่น ออกตามซอกใบใกล้ปลายกิ่ง ช่อค่อนข้างกลม ดอกสีขาว รูปปากเปิด ช่อผลสีน้ำตาลเข้ม ค่อนข้างกลมมีใบประดับเป็นริ้ว ติดทน ผลแบบผลย่อยเปลือกแข็งเมล็ดล่อน สีน้ำตาลหรือสีน้ำตาลเข้ม มี ๔ พู แต่ละพูรูปคล้ายทรงกระบอกหรือทรงรูปไข่ค่อนข้างแบน ขนาดเล็ก มีกลีบเลี้ยงติดทนและขยายใหญ่ เมล็ดเล็กรูปคล้ายผล

 ฉัตรพระอินทร์ดอกใหญ่เป็นไม้ล้มลุก สูง ๐.๕-๒ ม. ลำต้นและกิ่งเป็นสี่เหลี่ยม มีขนตามเหลี่ยมตามข้อมีขนยาวกว่า ภายในลำต้นกลวง

 ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามสลับตั้งฉาก รูปใบหอกรูปรีแกมรูปสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน รูปไข่ หรือรูปไข่แกมรูปใบหอก กว้าง ๒-๗ ซม. ยาว ๕-๑๕ ซม. ปลายแหลมหรือเรียวแหลม โคนรูปลิ่มแคบ ขอบจักฟันเลื่อย แผ่นใบบางคล้ายกระดาษ มีขนแข็งสากทั้ง ๒ ด้าน ด้านบนสีเขียว ด้านล่างสีจางกว่าและมีต่อมขนาดเล็กกระจายทั่วไป เส้นแขนงใบข้างละประมาณ ๕ เส้น เส้นใบนูนทางด้านล่าง เห็นชัดและมีขน ก้านใบยาว ๐.๕-๓ ซม. มีขน

 ช่อดอกแบบช่อกระจุกแน่น ออกตามซอกใบใกล้ปลายกิ่ง ช่อค่อนข้างกลม เส้นผ่านศูนย์กลางช่อ ๐.๘-๑.๒ ซม. ก้านช่อยาว ๒-๗ ซม. มีขน ใบประดับเป็นริ้ว ๘-๑๒ ริ้ว ไร้ก้าน ติดทน รูปขอบขนานแกมรูปแถบหรือรูปใบหอกแกมรูปแถบ กว้าง ๑.๕-๓ มม. ยาว ๓-๘ มม. ปลายมนหรือแหลม โคนมน ขอบใกล้โคนมีขน ด้านบนสาก ด้านล่างมีขน ดอกสีขาว ไร้ก้าน กลีบเลี้ยงยาวประมาณ ๔ มม. โคนเชื่อมติดกันคล้ายรูประฆังแคบ ยาว ๑.๕-๒ มม. กลางหลอดพองออก ใกล้คอหลอดคอดเล็กน้อย ด้านในคอหลอดเกลี้ยงหรือมีขน มีเส้นกลีบเห็นชัดตามยาวหลอด ๑๐ เส้น โคนหลอดด้านนอกมีขนสีขาวหนาแน่นตามยาวหลอดมีขนสีขาวและมีต่อม ปลายหลอดแยกเป็นแฉกเรียวแหลม ๕ แฉก ยาวประมาณ ๒ มม. มีขน กลีบดอกยาว ๓-๖ มม. โคนเชื่อมติดกันเป็นหลอด ยาว ๒.๕-๔ มม. เกลี้ยงหรืออาจมีขนเล็กน้อยปลายแยกเป็น ๒ ซีก รูปปากเปิด ซีกบนมี ๒ แฉก ปลายแฉกมน ด้านนอกมีขน ซีกล่างมี ๓ แฉก แฉกกลางใหญ่กว่าแฉกข้าง ปลายแฉกมนหรือเว้า ด้านนอกมีขนแข็ง แฉกข้างรูปสามเหลี่ยม ปลายแหลมเกสรเพศผู้ ๔ เกสร ติดที่ซีกล่างของหลอดกลีบดอกเป็นคู่ คู่สั้น ๑ คู่ คู่ยาว ๑ คู่ ก้านชูอับเรณูเกลี้ยง อับเรณูสีม่วง รูปคล้ายไตขนาดเล็ก รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ มี ๔ ช่อง แต่ละช่องมีออวุล ๑ เม็ด ก้านยอดเกสรเพศเมียเรียวเล็ก ยอดเกสรเพศเมียแยกเป็นแฉกสั้น ๒ แฉก

 ผลแบบผลย่อยเปลือกแข็งเมล็ดล่อน มี ๔ พู แต่ละพูรูปคล้ายทรงกระบอกหรือทรงรูปไข่ ค่อนข้างแบน กว้างประมาณ ๐.๘ มม. ยาว ๑-๒ มม. สีน้ำตาลหรือสีน้ำตาลเข้ม มีกลีบเลี้ยงติดทนและขยายใหญ่ ยาว ๐.๗-๑ ซม. ช่อผลแก่สีน้ำตาลเข้มรูปค่อนข้างกลม เส้นผ่านศูนย์กลางช่อ ๑-๒.๕ ซม. มีใบประดับติดทนเมล็ดเล็ก รูปคล้ายผล

 ฉัตรพระอินทร์ดอกใหญ่เป็นพรรณไม้ต่างประเทศ มีถิ่นกำเนิดในแถบเขตร้อนของทวีปอเมริกาแพร่พันธุ์ในประเทศไทยทางภาคเหนือ ภาคตะวันตกเฉียงใต้และภาคใต้ พบตามริมทาง ป่าหญ้า ใกล้แหล่งน้ำ ที่สูงจากระดับทะเล ๑๕๐-๗๐๐ ม. อาจพบบ้างที่ระดับ ๑,๓๐๐ ม. ออกดอกเดือนกรกฎาคมถึงธันวาคมเป็นผลเดือนสิงหาคมถึงกุมภาพันธ์ มีการกระจายพันธุ์ตามเขตร้อนทั่วโลก.

ชื่อหลักหรือชื่อทางการ
ฉัตรพระอินทร์ดอกใหญ่
ชื่อวิทยาศาสตร์
Hyptis capitata Jacq.
ชื่อสกุล
Hyptis
คำระบุชนิด
capitata
ชื่อผู้ตั้งพรรณพืช
- Jacquin, Nicolaus (Nicolaas) Joseph von
ช่วงเวลาเกี่ยวกับผู้ตั้งพรรณพืช
- (1727-1817)
ผู้เขียนคำอธิบาย
นางจารีย์ บันสิทธิ์