คำอีควายเป็นไม้ต้น สูงได้ถึง ๒๐ ม. เปลือกสีดำ ค่อนข้างเรียบ กระพี้สีขาวหรือสีขาวอมเหลือง สัมผัสอากาศจะออกสีคล้ำ
ใบเดี่ยว เรียงเวียน รูปขอบขนานแกมรูปใบหอก กว้าง ๓-๗.๕ ซม. ยาว ๑๒-๑๘ ซม. ปลายแหลมหรือเรียวแหลม หรือหยักคอดเป็นติ่งแหลม โคนแหลมหรือมนขอบเรียบ แผ่นใบเกลี้ยง หนา หรือค่อนข้างหนา เส้นแขนงใบข้างละ ๑๐-๑๕ เส้น เส้นโค้งอ่อน ปลายเส้นต่อกับเส้นถัดขึ้นไปก่อนถึงขอบใบ ทั้งเส้นกลางใบและเส้นแขนงใบเป็นร่องทางด้านบน เห็นชัดทางด้านล่าง เส้นใบย่อยแบบร่างแห พอสังเกตเห็นได้ทางด้านล่างก้านใบยาวประมาณ ๑ ซม.
ดอกแยกเพศต่างต้น สีขาวหรือสีเหลืองอ่อนออกตามซอกใบ ช่อดอกเพศผู้แบบช่อกระจุก ทั้งกลีบเลี้ยงและกลีบดอกมีอย่างละ ๔(-๕) กลีบ กลีบเลี้ยงยาว ๓-๕ มม. โคนเชื่อมติดเป็นรูปถ้วย ด้านนอกมีขนสากหนาแน่น และมีขนลู่ราบทางด้านใน กลีบดอกยาว ๐.๘-๑.๓ ซม. โคนเชื่อมติดกันเป็นหลอดรูปทรงกระบอกปลายแยกเป็นแฉกยาวใกล้เคียงกับส่วนที่ติดกันด้านนอกมีขน ด้านในเกลี้ยง เกสรเพศผู้มี ๑๒-๑๘ เกสร มีขนยาวแซมแน่นบริเวณโคนก้านชูอับเรณู รังไข่ไม่สมบูรณ์มีขนประปราย ดอกเพศเมียเป็นดอกเดี่ยวมีลักษณะคล้ายดอกเพศผู้ แต่มีขนาดใหญ่กว่าเล็กน้อย เกสรเพศผู้เป็นหมัน มี ๔-๘ เกสร รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ รูปไข่ ยาวไม่เกิน ๓ มม. มีขนหยาบหนาแน่น มี ๘ ช่อง แต่ละช่องมีออวุล ๑ เม็ด ก้านยอดเกสรเพศเมียยาวไม่เกิน ๒ มม. เกลี้ยง
ผลแบบผลมีเนื้อหนึ่งถึงหลายเมล็ด รูปทรงกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง ๑.๕-๒ ซม. ผลอ่อนมีขนหยาบ ก้านผลเห็นไม่ชัด กลีบเลี้ยงติดทนขยายใหญ่เป็นกลีบจุกผลโอบโคนผลขึ้นมาประมาณ ๑ ใน ๓ ของผล ปลายกลีบแต่ละกลีบแผ่กางหรือโค้งกลับเล็กน้อย มีขนทั้ง ๒ ด้าน เมล็ดแข็ง รูปคล้ายเสี้ยววงกลม กว้างประมาณ ๕ มม. ยาวประมาณ ๑ ซม. และหนาประมาณ ๓ มม. สีนํ้าตาลเข้ม
คำดีควายมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยเกือบทุกภาคยกเว้นภาคตะวันออกเฉียงเหนือ พบตามป่าดิบ ที่สูงจากระดับน้ำทะเล ๓๐-๖๐๐ ม. ออกดอกเดือนเมษายนถึงมิถุนายน เป็นผลเดือนพฤษภาคมถึงธันวาคม ในต่างประเทศพบที่พม่าและมาเลเซีย.