ชื่ออื่น ๆ

กะลา, เร่ว (กลาง); เร่งน้อย (ยะลา)

ข่าน้ำเป็นไม้ล้มลุกอายุหลายปี สูง ๑.๕-๒ ม. ลำต้นใต้ดินเป็นเหง้าเลื้อย เส้นผ่านศูนย์กลาง ๓-๔ ซม. เนื้อในสีเหลืองอ่อนถึงขาว ลำต้นเทียมเกิดจากกาบใบอัดกันแน่น กาบที่ไม่มีแผ่นใบมี ๒-๓ กาบ ยาวได้ถึง ๔๐ ซม.

 ใบเดี่ยว เรียงสลับเป็น ๒ แถว มี ๘-๑๓ ใบ รูปขอบขนาน กว้าง ๕.๕-๑๔.๕ ซม. ยาว ๒๘-๖๐ ซม. ปลายเป็นติ่งแหลม โคนสอบ ขอบเรียบ แผ่นใบหนาคล้ายหนัง เส้นกลางใบสีเขียวอ่อน ด้านล่างสีเขียวอ่อน เส้นใบย่อยเรียบ เส้นแขนงใบไม่ชัดเจน มีจำนวนมาก เรียงขนานถี่ ก้านต่อกาบกับแผ่นใบยาว ๓-๕ มม. ลิ้นใบมนถึงหยักมนเป็น ๒ พู ยาว ๔-๕ มม. มีขนประปราย

 ช่อดอกแบบช่อแยกแขนง ออกที่ปลายลำต้นเทียม กว้าง ๑๒-๒๐ ซม. ยาว ๒๗-๓๒ ซม. ก้านช่อดอกเหนือใบยาว ๗-๑๕ ซม. มีขน แขนงช่อมีได้ถึง ๑๕ ช่อ แต่ละแขนงช่อมีใบประดับรูปแถบ กว้างประมาณ ๑.๒ ซม. ยาว ๑๒-๒๐ ซม. หลุดร่วงง่าย ใบประดับย่อยสีน้ำตาล รูปกรวยเบี้ยว ยาว ๑-๑.๒ ซม. ดอกสีเหลืองอมเขียว โคนสีชมพูอ่อน ก้านดอกยาวได้ถึง ๗ มม. มีขน กลีบเลี้ยงสีน้ำตาล โคนเชื่อมติดกันเป็นรูปกรวย ยาวประมาณ ๑.๒ ซม. ปลายแยกเป็น ๓ แฉก ลึกไม่เท่ากัน ปลายแฉกแหลมหรือมน กว้าง ๔-๖ มม. ยาว ๓-๔ มม. กลีบดอกเป็นหลอดรูปกรวยแคบ ยาวประมาณ ๑ ซม. มีขนประปราย ปลายแยกเป็น ๓ แฉก แฉกบน ๑ แฉก รูปขอบขนาน ปลายแหลม และงุ้มคล้ายหมวก กว้าง ๐.๖-๑ ซม. ยาว ๑.๗-๒ ซม. แฉกข้าง ๒ กลีบ รูปช้อนปลายงุ้ม กว้าง ๗-๘ มม. ยาว ๑.๔-๑.๖ ซม. ด้านนอกมีขน ด้านในเกลี้ยง เกสรเพศผู้ ๖ อัน แต่ ๕ อันได้เปลี่ยนไปเป็นเกสรเพศผู้เป็นหมันลักษณะคล้ายกลีบดอก สีชมพู รูปสามเหลี่ยมถึงรูปรี กว้างประมาณ ๒ มม. ยาวประมาณ ๓ มม. และเป็นกลีบปากสีชมพูอ่อน รูปใบหอกกลับ กว้าง ๑-๑.๒ ซม. ยาว ๒.๕-๓ ซม. ปลายหยักเป็น ๒ แฉก ลึกประมาณ ๑.๕ ซม. มีเส้นสีชมพูจากโคนไปยังแต่ละแฉก เกสรเพศผู้ที่สมบูรณ์ ๑ อัน อับเรณูรูปหัวใจ สีขาวปนชมพูอ่อน กว้างประมาณ ๕ มม. ยาวประมาณ ๑ ซม. แตกตามยาวด้านหน้า ก้านชูอับเรณูสีขาวติดที่ฐาน ก้านแผ่เป็นแผ่นหุ้มก้านยอดเกสรเพศเมีย กว้าง ๒-๓ มม. ยาวประมาณ ๑ ซม. รังไข่อยู่ใต้วงกลีบ รูปไข่กลับถึงรูปรี มีขน มี ๓ ช่อง แต่ละช่องมีออวุลจำนวนมาก ก้านยอดเกสรเพศเมียยาว ๓-๓.๕ ซม. ยอดเกสรเพศเมียรูปกรวยแคบค่อนข้างแบน ปลายมนหรือเว้าเล็กน้อย มีขนสั้นประปราย

 ผลแบบผลแห้งแตก ผลอ่อนสีเขียว รูปกลม มีขนประปราย เส้นผ่านศูนย์กลาง ๑.๕-๒ ซม. สุกสีดำ เมล็ดจำนวนมาก สีน้ำตาล

 ข่าน้ำมีการปลูกเลี้ยงกันทางภาคกลาง ที่จังหวัดนนทบุรี เช่น อำเภอปากเกร็ด อำเภอเกาะเกร็ด โดยปลูกตามสวน ตามริมน้ำ ออกดอกและเป็นผลตลอดปี ในต่างประเทศพบที่อินเดีย

 ใช้หน่ออ่อนและช่อดอกอ่อนปรุงอาหารโดยเฉพาะอาหารมอญ เช่น ทอดมัน แกงส้ม ลวกจิ้มน้ำพริก ก๋วยเตี๋ยว แกงเลียงกะทิ ห่อหมก เป็นต้น.