ชื่ออื่น ๆ

ขางปอย (กลาง); ซ่าหมากไฟ (ตะวันออกเฉียงเหนือ); ดับยาง, เปล้าน้ำ (เหนือ)

ขางปอยน้ำเป็นไม้พุ่มหรือไม้ต้นขนาดเล็ก สูง ๑-๖ ม. กิ่งอ่อนเป็นเหลี่ยมและมีขนอุย กิ่งแก่กลมและเกือบเกลี้ยง

 ใบเดี่ยว เรียงเวียน รูปไข่กลับหรือรูปไข่ กว้าง ๔-๗ ซม. ยาว ๙-๒๐ ซม. ปลายแหลมหรือเรียวแหลมโคนมนหรือค่อนข้างเป็นรูปหัวใจ มีต่อมกลม ๒ ต่อมที่มุมเส้นแขนงใบล่างสุด ขอบจักเป็นต่อม แผ่นใบบางคล้ายกระดาษหรือคล้ายเยื่อ เกลี้ยงหรือมีขน ขนจะมากขึ้นตามเส้นใบหรือตามผิวใบด้านล่าง เส้นแขนงใบข้างละ ๕-๗ เส้น ปลายโค้งใกล้ขอบใบ ก้านใบยาว ๐.๕-๓.๕ ซม. มีขนอุยเล็กน้อย หูใบรูปลิ่มแคบ ยาวประมาณ ๑ ซม. ติดทน

 ดอกแยกเพศต่างต้น ออกตามซอกใบและปลายกิ่ง ไร้ก้านหรือมีก้านสั้น ช่อดอกเพศผู้แบบช่อแยกแขนง แกนกลางเล็กเรียว มีขนอุยสั้น ดอกเรียงห่าง ๆ กัน ๓-๑๐ ดอก ใบประดับรูปใบหอก มีขนาดเล็ก เห็นไม่ชัด กลีบเลี้ยง ๒-๓ กลีบ รูปไข่ ไม่มีกลีบดอก เกสรเพศผู้ ๘ เกสร เรียงสลับกันเป็น ๒ วง โคนก้านชูอับเรณูเชื่อมติดกันเป็นวง อับเรณูรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า แตกด้านใน ช่อดอกเพศเมียแบบช่อกระจะมี ๒-๓ ช่อ ยาวไม่เท่ากัน แกนกลางช่อเป็นเหลี่ยมมีขนอุย ดอกออกเดี่ยว ๆ ใบประดับรูปใบหอก มีต่อมเป็นจุด ๒ ต่อม กลีบเลี้ยง ๔ กลีบ ซ้อนเหลื่อมกัน รูปไข่ปลายเรียวแหลม ไม่มีกลีบดอก รังไข่อยู่เหนือวงกลีบรูปไข่ สีเหลือง มี ๓ ช่อง แต่ละช่องมีออวุล ๑ เม็ด ก้านยอดเกสรเพศเมียมี ๓ แฉก แผ่แบน

 ผลแบบผลแห้งแตก มี ๓ พู มีขนสีขาวประปรายเมล็ดแบน ทรงรูปไข่ สีน้ำตาลเป็นมัน

 ขางปอยน้ำมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทั่วทุกภาค พบในป่าดิบหรือป่าผลัดใบ ตามร่มเงาใกล้ธารน้ำที่สูงตั้งแต่ใกล้ระดับทะเลถึงประมาณ ๘๐๐ ม. ออกดอกและเป็นผลเดือนธันวาคมถึงมิถุนายน ในต่างประเทศพบที่เมียนมา ภูมิภาคอินโดจีน เกาะนิโคบาร์ มาเลเซียถึงนิวกินี และควีนส์แลนด์

 ประโยชน์ ใบและรากใช้ต้มเป็นยาลดไข้และแก้ไข้มาลาเรีย เมล็ดใช้เป็นยาถ่าย.