ชื่ออื่น ๆ

เถาสายทองลอย (สิงห์บุรี), เพาละบูลู (ยะลา)

ขยุ้มตีนหมาเป็นไม้เถา ลำต้นเลื้อยพันหรือแผ่คลุมพื้นดิน มีขนแข็งทั่วทั้งต้น

 ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปฝ่ามือ กว้าง ๒.๕-๑๐ ซม. ยาว ๓-๗.๕ ซม. โคนเว้าเป็นรูปหัวใจ ขอบเว้าลึกแบบนิ้วมือถึงประมาณกึ่งกลางใบหรือเกือบถึงโคนใบ ๓-๙ แฉก แต่ละแฉกรูปรีหรือรูปรีแกมรูปขอบขนาน ปลายแหลมหรือเรียวแหลม แผ่นใบมีขนแข็งและหยาบทั้ง ๒ ด้าน ใบอ่อนมีขนหนาแน่นกว่า เส้นใบจากโคนใบเท่าจำนวนแฉกใบ ก้านใบยาว ๑.๕-๑๐ ซม. มีขนแข็งเช่นเดียวกับลำต้น

 ช่อดอกแบบช่อกระจุก ออกตามง่ามใบ ก้านช่อดอกยาว ๒-๑๘ ซม. มีขนแข็งเหมือนลำต้น ใบประดับเรียงเป็นชั้นรองรับช่อดอก ใบประดับชั้นนอกรูปขอบขนานหรือรูปขอบขนานแกมรูปแถบ ยาว ๑.๕-๓ ซม. ชั้นในแคบและสั้นกว่า มีขนหนาแน่น กลีบเลี้ยง ๕ กลีบ รูปใบหอก ขนาดต่างกันเล็กน้อย ยาว ๐.๗-๑.๒ ซม. และขยายขนาดใหญ่ขึ้นยาวได้ถึง ๑.๘ ซม. เมื่อเจริญขึ้นคลุมผล มีขนยาวและแข็งหนาแน่น กลีบดอกสีขาว เส้นผ่านศูนย์กลาง ๒.๕-๓.๕ ซม. โคนเชื่อมติดกันเป็นรูปกรวย ยาว ๒.๕-๔ ซม. ปลายแยก ๕ แฉก ปลายแฉกเว้าเป็นคลื่น มีขนประปรายบริเวณกึ่งกลางกลีบ เกสรเพศผู้ ๕ อัน โคนก้านชูอับเรณูติดกับโคนกลีบดอก อับเรณูรูปขอบขนาน รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ มี ๒ ช่อง แต่ละช่องมีออวุล ๒ เม็ด มีจานฐานดอกรูปวงแหวนล้อมรอบ ก้านชูยอดเกสรเพศเมียเรียวแหลม ยอดเกสรเพศเมียเป็นตุ่ม

 ผลแบบผลแห้งแตก รูปไข่ สีน้ำตาล ยาว ๖-๘ มม. มี ๔ เมล็ด เมล็ดค่อนข้างกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ ๓ มม. สีดำ มีขนสั้นและนุ่ม สีเทา ร่วงง่าย

 ขยุ้มตีนหมามีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทั่วทุกภาค ขึ้นปะปนกับหญ้าและวัชพืชตามที่รกร้าง บนพื้นที่ตั้งแต่ระดับน้ำทะเลจนถึงประมาณ ๑,๐๐๐ ม. ในต่างประเทศพบในเอเชียเขตร้อน ทางตะวันออกของแอฟริกาเขตร้อน และหมู่เกาะมัสคารีน

 ในอินโดนีเซียและฟิลิปปินส์ใช้ใบเป็นยาพอกแผล.