ตะพิดกาบยาวเป็นไม้ล้มลุก ส่วนที่อยู่เหนือดินสูงได้ถึง ๔๐ ซม. ลำต้นใต้ดินเป็นหัวค่อนข้างแป้น ยาว ๑-๒ ซม.
ใบเดี่ยว มี ๒-๖ ใบ รูปร่างแปรผันมาก รูปแถบ รูปใบหอก รูปรี หรือรูปไข่ กว้าง ๐.๕-๑๘ ซม. ยาว ๕-๒๕ ซม. ปลายเรียวแหลม โคนเว้ารูปหัวใจ รูปติ่งหู รูปเงี่ยงใบหอก หรือรูปลิ่ม ขอบเป็นคลื่นเล็กน้อย แผ่นใบด้านบนสีเขียว พบน้อยที่มีรอยด่าง ด้านล่างสีอ่อนกว่า เส้นแขนงใบข้างละ ๓-๗ เส้น ปลายเส้นโค้งจดกับเส้นถัดขึ้นไปใกล้ขอบใบ เส้นใบย่อยแบบร่างแห ก้านใบยาว ๑๕-๓๐ ซม. สีเขียว
ช่อดอกแบบช่อเชิงลดมีกาบ ออกจากหัวชูเหนือดินชิดโคนก้านใบ มี ๑ ช่อ กาบช่อดอกยาว ๑๕-๓๐ ซม. ส่วนโคนม้วนเป็นหลอดทรงรูปไข่ รูปทรงกลม หรือรูปทรงกลมแป้น กว้าง ๑.๒-๒ ซม. ยาว ๑.๕-๓.๕ ซม. ด้านนอกสีเขียว มีสันตามยาว ๑ ถึงหลายสัน แผ่นกาบช่อดอกโคนม้วนเป็นหลอด ส่วนบนผายเป็นรูปใบหอก ยาว ๗.๕-๒๕ ซม. โค้งลงตามแนวนอน ปลายเรียวแหลมยาว สีเขียวหรือสีเขียวแกมสีม่วงอมแดงทั้ง ๒ ด้าน ระหว่างส่วนโคนกับแผ่นกาบช่อดอกมีรอยคอด ก้านช่อดอกยาว ๕-๒๐ ซม. ช่อดอกสั้นกว่า ยาวเท่ากับ หรือยาวกว่ากาบช่อดอกเล็กน้อย ดอกแยกเพศร่วมช่อ ไร้กลีบรวม ส่วนบนสุดมีรยางค์สีเขียวอ่อน ยาว ๑๖-๑๗ ซม. โคนป่อง พบบ่อยที่เป็นร่องลึก ช่วงปลายเรียวคล้ายเส้นด้าย ตั้งหรือโค้งลง ถัดลงมาเป็นช่วงดอกเพศผู้ ยาวประมาณ ๕ มม. มีดอกจำนวนมากเรียงชิดกันแน่นรอบแกนช่อ เกสรเพศผู้ ๑-๓ เกสร สีเหลือง ก้านชูอับเรณูสั้นมาก ถัดลงมาเป็นช่วงดอกที่เป็นหมัน ยาว ๑-๒ ซม. มีเกสรเพศผู้ที่เป็นหมันจำนวนมากเรียงห่างกันรอบแกนช่อ เกสรเพศผู้ที่เป็นหมันแบบทวิสัณฐาน ช่วงโคนยาวประมาณ ๖ มม. มีเกสรเพศผู้ที่เป็นหมันโคนสีขาว ปลายโค้งขึ้นเป็นรูปลิ้นแกมรูปช้อน อาจมีสีม่วงอมแดง ถัดขึ้นไปมีเกสรเพศผู้ที่เป็นหมันสีขาว รูปลิ่ม ปลายเรียวแหลม โค้งลง ส่วนโคนช่อดอกเป็นช่วงดอกเพศเมีย กึ่งรูปทรงกระบอกหรือคล้ายรูปกระสวย กว้าง ๐.๘-๑ ซม. ยาว ๑.๕-๑.๘ ซม.มีดอกจำนวนมากเรียงชิดกันแน่นรอบแกนช่อ รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ สีเขียวอ่อน เป็นสัน มี ๑ ช่อง มีออวุล ๒-๓ เม็ด ไร้ก้านยอดเกสรเพศเมีย ยอดเกสรเพศเมียรูปครึ่งทรงกลมแกมรูปคล้ายจาน
ผลแบบผลมีเนื้อหนึ่งถึงหลายเมล็ด สีเขียวอ่อน มีเมล็ด ๒-๓ เมล็ด
ตะพิดกาบยาวมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคตะวันออก และภาคใต้ พบตามที่รกร้าง ในลำธารที่มีน้ำตื้น แหล่งน้ำ ชายทุ่ง ทุ่งหญ้าที่ชื้น ที่สูงตั้งแต่ใกล้ระดับทะเลปานกลางจนถึงประมาณ ๔๐๐ ม. ออกดอกและเป็นผลเดือนเมษายนถึงสิงหาคม ในต่างประเทศพบที่อินเดีย (อัสสัม) หมู่เกาะอันดามัน ศรีลังกา บังกลาเทศ เมียนมา จีน กัมพูชา เวียดนาม คาบสมุทรมาเลเซีย เกาะชวา หมู่เกาะซุนดาน้อย เกาะนิวกินี และควีนส์แลนด์.