ชื่ออื่น ๆ

ข้าวตอก (เหนือ); ไข่ปลา, พลูญวนใบเล็ก, สีเส (ตะวันออกเฉียงใต้); ตอก, ตอกข้าว, ตอกใบใหญ่ (ใต้)

ข้าวตอกเป็นไม้พุ่ม สูงได้ถึง ๕ ม. กิ่งอ่อนเป็นเหลี่ยมเกือบกลม เกือบทุกส่วนมีขนรูปดาวสีน้ำตาลหนาแน่น

 ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามสลับตั้งฉาก รูปขอบขนานรูปรีแกมรูปขอบขนาน หรือรูปไข่แกมรูปขอบขนาน กว้าง ๓.๕-๘ ซม. ยาว ๗-๒๒ ซม. ปลายเรียวแหลมหรือยาวคล้ายหาง โคนสอบเรียว ขอบจักฟันเลื่อยถี่ แผ่นใบบางคล้ายกระดาษ ใบแก่ด้านบนสีเขียวหรือสีน้ำตาล บริเวณเส้นกลางใบด้านบนเป็นร่องและมีขนรูปดาวหนาแน่นส่วนอื่นเกลี้ยง ด้านล่างบริเวณเส้นใบมีขนรูปดาวสีน้ำตาลหนาแน่น ส่วนอื่นมีขนประปรายถึงหนาแน่น มีต่อมสีน้ำตาลแดงประปราย เส้นแขนงใบข้างละ ๗-๑๐ เส้น ปลายโค้งขึ้นจดกันก่อนถึงขอบใบ ด้านบนเป็นร่องตื้นด้านล่างนูนเป็นสัน ก้านใบยาว ๑.๕-๓.๕ ซม. ด้านบนเป็นร่อง มีขนสีน้ำตาลหนาแน่น มีสันนูนระหว่างโคนก้านใบชัดเจน

 ช่อดอกแบบช่อกระจุกแยกแขนง ออกตามซอกใบยาว ๒-๔ ซม. ก้านช่อยาว ๐.๕-๒ ซม. ก้านและแกนช่อมีขนรูปดาวสีน้ำตาลหนาแน่น แต่ละช่อมีดอกจำนวนมากก้านดอกยาวไม่เกิน ๑ มม. หรือไร้ก้าน ใบประดับเป็นเส้นยาวไม่เกิน ๓ มม. ดอกเล็ก สีขาวแกมม่วง กลีบเลี้ยงโคนเชื่อมติดกันเป็นรูประฆัง ยาวประมาณ ๑ มม. ปลายมีติ่งเล็ก ๆ ๔ ติ่ง เห็นไม่ชัดเจน ด้านนอกเกลี้ยงหรือมีขนรูปดาวประปราย มีต่อมกระจายทั่วไป ด้านในเกลี้ยง กลีบดอกยาว ๒-๒.๕ มม. โคนเชื่อมติดกันเป็นรูปทรงกระบอกหรือรูประฆังแคบ ปลายแยกเป็น ๔ แฉก แต่ละแฉกปลายมนหรือกลม ด้านนอกเกลี้ยงหรือมีขนรูปดาวประปราย มีต่อมกระจายทั่วไป ด้านในเกลี้ยง เกสรเพศผู้มี ๒ คู่ แต่ละคู่ยาวไม่เท่ากัน โผล่พ้นหลอดกลีบดอกออกมามาก อับเรณูรูปขอบขนาน แตกตามยาว มีต่อมจำนวนมากที่ด้านหลังก้านชูอับเรณูติดด้านหลัง รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ มีขนประปราย มีต่อมหนาแน่น มี ๒ ช่อง แต่ไม่สมบูรณ์ แต่ละช่องมีออวุล ๒ เม็ด ก้านยอดเกสรเพศเมียยาวกว่าเกสรเพศผู้ยอดเกสรเพศเมียเป็นแฉกสั้น ๒ แฉก คล้ายรูปพัด

 ผลแบบผลผนังชั้นในแข็ง รูปทรงกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง ๑-๓ มม. ผิวมีขนรูปดาวและมีต่อม สุกสีขาวส่วนล่างมีกลีบเลี้ยงติดทน เมล็ดเล็ก มี ๔ เมล็ด ด้านนอกมนด้านในเป็นสัน

 ข้าวตอกมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทางภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงใต้ ภาคตะวันตกเฉียงใต้ และภาคใต้ พบขึ้นตามป่าดิบและป่าเบญจพรรณ ที่สูงตั้งแต่ใกล้ระดับทะเลถึงประมาณ ๑,๐๐๐ ม. ออกดอกและเป็นผลเดือนเมษายนถึงพฤศจิกายน ในต่างประเทศพบที่อินเดีย ภูฏาน เมียนมาภูมิภาคอินโดจีน และภูมิภาคมาเลเซีย

 ประโยชน์ ใบใช้ต้มน้ำดื่มแก้อาการจุกเสียดและแก้ไข้ ใช้พอกปิดแผล พอกแก้บวม ใช้เบื่อปลาให้เมารากใช้ต้มน้ำดื่มบรรเทาอาการท้องร่วง.