ชื่ออื่น ๆ

คอกิ่ว (สุราษฎร์ธานี, ยะลา); คอกิ่วใบน้อย, คอกิ่วใบเล็ก (ตรัง); จะเข็บ (กลาง); ตะขาบ (ชลบุรี); นะแมะ

ตะเข็บเป็นไม้เลื้อย กึ่งอิงอาศัย ยาวได้ถึง ๖ ม. มีรากเกาะเลื้อย ช่วงแรกขึ้นบนดิน ต่อมาอิงอาศัย ลำต้นค่อนข้างแข็ง รูปทรงกระบอกหรือเป็นสี่เหลี่ยมเล็กน้อย เส้นผ่านศูนย์กลางได้ถึง ๑ ซม.

 ใบเดี่ยว เรียงสลับระนาบเดียว มีจำนวนมาก แบบเดียวตลอดทั้งลำต้น รูปไข่ รูปรี หรือรูปใบหอก กว้าง ๑-๔ ซม. ยาว ๒-๑๐ ซม. ปลายแหลม เรียวแหลม หรือเป็นติ่งหนาม โคนมนกลมหรือรูปลิ่ม ขอบเรียบ แผ่นใบหนาคล้ายแผ่นหนัง เมื่อแห้งบางคล้ายกระดาษ ด้านบนสีเขียวถึงสีเขียวเข้ม ด้านล่างสีอ่อนกว่า เกลี้ยงทั้ง ๒ ด้าน เส้นแขนงใบออกจากโคนหรือใกล้โคนเส้นกลางใบโค้งไปสู่ปลายใบข้างละ ๒ เส้น

 ช่อดอกแบบช่อเชิงลดมีกาบ ออกตามซอกใบ มี ๑ ช่อ โคนก้านช่อดอกมีใบที่เปลี่ยนรูปเป็นเกล็ดหุ้มสีเขียวเรียงสลับโอบซ้อนกัน ๔-๖ เกล็ด ยาว ๐.๓-๑ ซม. หนาคล้ายแผ่นหนัง กาบช่อดอกสีเขียวอ่อนสีม่วงอมแดง หรือสีม่วง รูปไข่กว้าง กว้าง ๔-๗ มม. ยาว ๔-๘ มม. มีลักษณะเป็นแอ่งคล้ายเรือ ปลายแหลม มนกลม หรือเป็นติ่งหนามเล็ก โคนคอดคล้ายก้านสั้นหรือค่อนข้างยาว ขอบม้วนขึ้น กาบหนาคล้ายแผ่นหนัง ติดทนจนเป็นผล ก้านช่อดอกสีเขียวหรือสีเขียวมีรอยแต้มสีม่วง กว้าง ๐.๕-๒ มม. ยาว ๐.๓-๑.๕ ซม. ตั้งหรือกางอยู่ใต้กาบช่อดอก ช่อดอกแบบมีก้านสีเขียวอ่อนอมเหลืองหรือสีขาว รูปทรงกลม รูปทรงเกือบกลม ทรงรูปไข่ หรือกึ่งรูปกระบอง กว้าง ๐.๓-๑ ซม. ยาว ๐.๔-๑ ซม. ก้านเหนือกาบช่อดอกสีเขียวอ่อน สีม่วงอมแดง หรือสีม่วง กว้าง ๐.๓-๑ มม. ยาว ๐.๕-๑ ซม. โค้ง มีดอกจำนวนมากเรียงชิดกันรอบแกนช่อ ดอกสมบูรณ์เพศมีเส้นผ่านศูนย์กลาง ๑-๒ มม. กลีบรวม ๖ กลีบ เชื่อมติดกัน เกสรเพศผู้ ๖ เกสร ก้านชูอับเรณูแบน รูปขอบขนาน แกนอับเรณูเรียว พูอับเรณูรูปทรงรี รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ ทรงรูปไข่ มี ๓ ช่อง แต่ละช่องมีออวุล ๑ เม็ด ไร้ก้านยอดเกสรเพศเมีย ยอดเกสรเพศเมียรูปครึ่งทรงกลมแกมรูปคล้ายจาน

 ผลแบบผลมีเนื้อหนึ่งถึงหลายเมล็ด ช่อผลมี ๑-๕ ผล ผลรูปคล้ายกระบองกลับ กว้าง ๑-๑.๕ ซม. ยาว ๑-๑.๘ ซม. สีเขียว สุกสีแดงเข้ม เมล็ดรูปทรงรีหรือรูปทรงกลมแป้น เส้นผ่านศูนย์กลาง ๓-๖ มม. มี ๑ เมล็ด พบน้อยที่มีได้ถึง ๓ เมล็ด

 ตะเข็บมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทั่วทุกภาค พบเกาะเลื้อยตามหิน ตามลำต้น และกิ่งของต้นไม้ ในป่าดิบชื้น ป่าดิบแล้ง และป่าดิบเขา ที่สูงตั้งแต่ใกล้ระดับทะเลปานกลางจนถึงประมาณ ๒,๑๐๐ ม. ออกดอกและเป็นผลตลอดปี ในต่างประเทศพบที่เกาะมาดากัสการ์ คอโมโรส อินเดีย (อัสสัม) ศรีลังกา หมู่เกาะอันดามัน หมู่เกาะนิโคบาร์ บังกลาเทศ เมียนมา ทิเบต จีน ภูมิภาคอินโดจีน และภูมิภาคมาเลเซีย.