ดอกไม้ไหวเป็นไม้ล้มลุกหลายปี สูง ๒๐-๕๕ ซม. เมื่อแห้งมีกลิ่นหอม ลำต้นเป็นเหลี่ยม ตั้งตรง ไม่แตกกิ่ง หรือแตกกิ่งน้อย ที่ยอดมีต่อม
     ใบเดี่ยว เรียงเวียน รูปใบหอก กว้าง ๐.๗-๑.๗ ซม. ยาว ๒.๕-๖.๕ ซม. ปลายเรียวแหลม โคนสอบเรียว ขอบเป็นคลื่น แผ่นใบเกลี้ยงทั้ง ๒ ด้าน หรือด้านบน มีขนแข็งสั้นประปราย เส้นแขนงใบข้างละ ๔-๗ เส้น ก้านใบสั้นมากหรือยาวได้ถึง ๑.๕ ซม.
     ดอกเดี่ยว ออกตามซอกใบ ก้านดอกเรียวยาวรูป เส้นด้าย ยาว ๒.๕-๓.๕ ซม. กลีบเลี้ยงโคนเชื่อมติดกัน เล็กน้อย ปลายแยกเป็น ๕ แฉก รูปไข่ ยาวประมาณ ๒.๕ มม. ปลายเรียวแหลม ด้านในมีต่อมเล็ก ๆ จำนวนมาก กลีบดอกสีเหลืองอ่อน เรียงบิดเวียนในดอกตูม โคนเชื่อม ติดกันเล็กน้อย ปลายแยกเป็นแฉกลึก ๕ แฉก รูปขอบ ขนานแคบ กว้าง ๑.๖-๑.๘ มม. ยาว ๔-๗ ซม. ปลายมน เกสรเพศผู้ ๕ เกสร ติดที่หลอดดอกและอยู่ตรงกับแฉก กลีบดอก ก้านชูอับเรณูโคนเชื่อมติดกันเป็นวงแหวน ยาว ประมาณ ๐.๕ มม. ปลายแยกจากกัน ส่วนที่แยกสั้นมาก อับเรณูที่ติดฐาน ยาว ๓-๔ มม. แตกแบบรูเปิดที่ปลาย รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ มี ๑ ช่อง มีออวุลจำนวนมาก ก้าน ยอดเกสรเพศเมียเรียว ยาวประมาณ ๔ มม. ยอดเกสร เพศเมียเป็นตุ่ม

     ผลแบบผลแห้งแตก รูปทรงค่อนข้างกลม เส้น ผ่านศูนย์กลางประมาณ ๓ มม. ยาวใกล้เคียงกับกลีบเลี้ยง สีขาวนวล เมล็ดขนาดเล็ก มีจำนวนมาก
     ดอกไม้ไหวมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศ ไทยทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ พบตาม ป่าดิบและป่าเต็งรัง ในบริเวณที่ร่มชื้น ดินปนทราย ที่สูง จากระดับทะเล ๗๐๐-๑,๗๐๐ ม. ออกดอกเดือนกุมภาพันธ์ ถึงพฤษภาคม เป็นผลเดือนสิงหาคมถึงตุลาคม ในต่าง ประเทศพบที่จีนตอนใต้.