ชื่ออื่น ๆ

เกี๋ยงนา, ขี้ครอก (ราชบุรี), ขี้อ้น (เหนือ); ขี้อันดอน (ขอนแก่น, เลย)

กระชับเป็นไม้ล้มลุกปีเดียว ลำต้นตรง สูงได้ถึง ๑.๕ ม. แตกกิ่งประปราย

 ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปไข่แกมรูปสามเหลี่ยม กว้างและ ยาวประมาณ ๑๕ ซม. โคนเว้าเล็กน้อย ขอบเรียบหรือหยักเว้า

 ช่อดอกออกตามง่ามใบ ดอกเพศผู้และดอกเพศเมียอยู่ในช่อดอกเดียวกันแต่แยกกันอยู่ ดอกเพศผู้เล็ก อยู่ชิดกันเป็นกระจุกกลมตรงปลายช่อ ดอกเพศเมียอยู่ชิดกันเป็นคู่ ๆ ในกระเปาะกลมรี ๒-๑๒ กระเปาะทางตอนล่างของช่อกระเปาะยาว ๒-๓ ซม. เปลือกมีหนาม ปลายงอเป็นขอ ที่ปลายกระเปาะมีหนามแข็ง ๒ อันโค้งงอเข้าหากัน รังไข่อยู่ใต้วงกลีบ มี ๑ ช่อง มีออวุล ๑ เม็ด แต่ละกระเปาะมี ๒ ผล ผลละ ๑ เมล็ด เมล็ดแก่สีดำ

 กระชับเป็นวัชพืชที่พบทั่วไปในเขตร้อนตามที่ลุ่มริมน้ำในเมล็ดมี Xanthostrumarin glycoside ซึ่งเป็นพิษต่อสัตว์สารนี้จะคงอยู่จนถึงระยะที่เมล็ดงอกเป็นต้นอ่อนมีใบเลี้ยงติดอยู่เมื่อใบแท้เริ่มเจริญเติบโตไกลโคไซด์จะลดลงอย่างรวดเร็ว สารพิษนี้ไม่สลายตัวแม้จะตากแดดให้แห้งแล้วก็ตาม (Kingsbury, 1964) นอกจากสารไกลโคไซด์แล้ว ในเมล็ดยังมีกรดออกซาลิก วิตามินซี