ชื่ออื่น ๆ

ไค้มด (ตะวันออกเฉียงเหนือ); นมหนู (ตะวันออก); หมากขี้หนู (กลาง)

ขี้หนูชนิดนี้เป็นไม้ต้น สูง ๒-๑๐ ม. ส่วนใหญ่ต้นจะแคระ มักคดงอ คล้ายไม้พุ่ม เปลือกนอกสีเทาอมดำ เนื้อไม้ขาว ยอดอ่อนเรียวแหลม มีขนคล้ายเส้นไหม

 ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปรี รูปไข่กลับ หรือรูปขอบขนาน กว้าง ๑.๕-๓.๕ ซม. ยาว ๓-๗ ซม. ปลายมน เว้าตื้นหรือแหลม โคนสอบแคบเป็นรูปลิ่ม แผ่นใบหนา ด้านล่างในระยะที่เป็นใบอ่อนมีขนประปราย เส้นแขนงใบข้างละ ๘-๑๒ เส้น แต่ละเส้นคดโค้ง ปลายเส้นจรดกันใกล้ขอบใบ เส้นใบย่อยเห็นชัดทางด้านล่าง ก้านใบยาว ๒-๕ มม. ก้านใบอ่อนมีขนประปราย

 ดอกแยกเพศต่างต้น ช่อดอกเพศผู้เป็นช่อกระจุก ออกตามง่ามใบหรือเหนือรอยแผลใบ ช่อละ ๓ ดอก ดอกสีขาวหรือสีเหลืองอ่อน ก้านดอกสั้นมาก กลีบเลี้ยง ยาว ๒-๓ มม. โคนเชื่อมติดกันเป็นรูประฆัง ปลายแยกเป็น ๓ แฉก พอสังเกตเห็นได้ ด้านนอกมีขนประปราย ด้านในมีขนเป็นมัน กลีบดอกโคนเชื่อมติดกันเป็นรูปคนโท ยาว ๓-๔ มม. ปลายแยกเป็น ๓ แฉก ด้านนอกมีขน เกสรเพศผู้ ๖-๑๒ อัน ติดเรียงเป็น ๒ แถวบริเวณโคนกลีบดอก รังไข่เป็นหมัน มีขนกระจายห่าง ๆ ดอกเพศเมียออกเดี่ยวตามง่ามใบ สีขาวหรือสีเหลืองอ่อน ไม่มีก้านดอก ทั้งกลีบเลี้ยงและกลีบดอกคล้ายกับดอกเพศผู้ แต่ขนาดใหญ่กว่า รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ ค่อนข้างกลม มีขนสั้นหนาแน่น มี ๓ ช่อง แต่ละช่องมีออวุล ๑ เม็ด ก้านยอดเกสรเพศเมียมีขนนุ่ม ยอดเกสรเพศเมียแยกเป็น ๓ แฉก เกสรเพศผู้เป็นหมัน ๙ อัน

 ผลแบบผลมีเนื้อหนึ่งถึงหลายเมล็ด รูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง ๐.๕-๑ ซม. เปราะ มีกลีบเลี้ยงที่ขยายใหญ่ติดทน ปลายขอบหยักเป็นแฉกมน ๓ แฉก ด้านในมีขนเป็นมัน เมล็ดรูปรีหรือรูปไข่ มักมีเมล็ดสมบูรณ์เพียงเมล็ดเดียว

 ขี้หนูชนิดนี้มีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทั่วทุกภาค ขึ้นในป่าดิบ ตั้งแต่ระดับน้ำทะเลจนถึงประมาณ ๓๐๐ ม. ในต่างประเทศพบที่เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ฟิลิปปินส์ จนถึงทวีปออสเตรเลีย.