ชื่ออื่น ๆ

เนียมฤๅษี (เหนือ)

ชาฤๅษีเล็กเป็นไม้ล้มลุกหลายปี สูง ๕-๒๕ซม. ต้นตั้งตรง ไม่แตกกิ่ง เปลือกต้นด้านล่างสีเทาอมน้ำตาล มีรอยแผลใบ โคนต้นอวบหนา แตกเป็นแขนงใหญ่ลงไปในดิน ๓-๔ แขนง อาจมีหน่อขนาดเล็กอยู่ที่โคนลำต้น

 ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามสลับตั้งฉาก คู่ใบใกล้ยอด ๔-๖ คู่ บิดและเรียงถี่คล้ายเป็นกระจุก ใบล่าง ๆหลุดร่วงเหลือเฉพาะรอยแผลใบ ใบรูปขอบขนาน กว้าง ๓-๙ ซม. ยาว ๖-๑๗ ซม. ปลายมน โคนมนหรือสอบ

แคบถึงก้านใบ ขอบหยักมนตื้นหรือเป็นจักห่าง ด้านบนสีเขียวเข้ม เป็นมัน เกลี้ยงหรืออาจมีขนสั้นสีขาวประปราย ด้านล่างสีน้ำตาลอ่อน มีขนสีน้ำตาลแนบกับแผ่นใบ เส้นกลางใบนูนเด่น เส้นแขนงใบข้างละประมาณ ๑๐ เส้น เห็นชัดทางด้านล่าง ก้านใบยาว ๓-๙ ซม. ก้านใบที่อยู่เหนือขึ้นไปสั้นกว่าด้านล่าง

 ช่อดอกแบบช่อกระจุกเชิงประกอบ ๑-๔ ช่อ ออกเป็นคู่ตามซอกใบใกล้ปลายยอด ยาว ๑๗-๕๐ ซม. ก้านช่อดอกยาว ๑๐-๒๐ ซม. มีดอกจำนวนมาก ก้านดอกยาวประมาณ ๑ ซม. ใบประดับรูปรีแคบ กว้างประมาณ ๐.๔ มม. ยาวประมาณ ๕ มม. กลีบเลี้ยงโคนเชื่อมติดกันเล็กน้อย ปลายแยกเป็น ๕ แฉก รูปรีแคบ กว้างประมาณ ๐.๗ มม. ยาวประมาณ ๕ มม. ปลายแหลม ด้านนอกมีขนคล้ายใยแมงมุม ด้านในเรียบเกลี้ยง กลีบดอกสีม่วงอมฟ้า คล้ายรูปแตร กว้าง ๐.๘-๑ ซม. ยาวประมาณ ๑ ซม. โคนเชื่อมติดกันยาว ๓-๕ มม. ปลายมี ๕ แฉก แยกเป็น ๒ ซีก

ซีกบนมี ๒ แฉก ซีกล่าง ๓ แฉก แฉกรูปไข่กว้าง กว้างประมาณ ๓.๕ มม. ยาวประมาณ ๒.๕ มม. ปลายมนเกลี้ยง เกสรเพศผู้ ๕ เกสร ติดอยู่ในหลอดกลีบดอกที่สมบูรณ์ ๒ เกสร ยาวประมาณ ๔ มม. ก้านชูอับเรณูรูปแถบ เกือบแบน สีขาว โค้งงอตรงกลาง อับเรณูสีเหลือง ยาวประมาณ ๒.๕ มม. ปลายอับเรณูโค้งจดกัน มีขนสั้นนุ่ม เกสรเพศผู้ที่เหลืออีก ๓ เกสร เป็นหมัน อยู่ใกล้โคนหลอดกลีบดอก ลักษณะคล้ายสามเหลี่ยมขนาดเล็ก สั้น จานฐานดอกรูปวงแหวนสูงประมาณ ๑ มม. เป็นคลื่นเล็กน้อย เกสรเพศเมียยาวประมาณ ๑ ซม. รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ รูปทรงกระบอกแคบ ยาวประมาณ ๓ มม. สีเขียว เกลี้ยงมี ๒ ช่อง แต่ละช่องมีออวุลจำนวนมาก ก้านยอดเกสรเพศเมียยาวประมาณ ๑.๒ มม. ยอดเกสรเพศเมียเป็นตุ่ม สีขาว

 ผลแบบผลแห้งแตก รูปทรงกระบอกแคบ เรียวยาว กว้างประมาณ ๑ มม. ยาว ๒-๔ ซม. บิดเป็นเกลียวเกลี้ยง มีกลีบเลี้ยงติดทนขยายใหญ่หุ้มที่โคน เมล็ดสีน้ำตาล รูปคล้ายกระสวย ขนาดเล็ก มีจำนวนมาก

 ชาฤๅษีเล็กเป็นพรรณไม้ถิ่นเดียวของไทยมีเขตการกระจายพันธุ์ทางภาคเหนือ พบตามป่าผลัดใบตามหน้าผาหินปูน ที่สูงจากระดับทะเล ๓๐๐-๗๐๐ ม. ออกดอกเดือนกรกฎาคมถึงกันยายน เป็นผลเดือนกันยายนถึงธันวาคม.