ข้าวตอกฤๅษีเป็นพืชไร้ท่อลำเลียงพวกมอสส์สกุล Sphagnum ในประเทศไทยมีประมาณ ๑๑ ชนิด แกมีโทไฟต์สีเขียวอ่อนหรือสีเขียวอมขาว และมักมีสีส้มหรือน้ำตาลอมส้มถ้าได้รับแสงแดดจัด ขึ้นเป็นกลุ่มและเจริญเป็นบริเวณกว้างตามที่ชื้นแฉะหรือตามหนองน้ำ ทุกส่วนอ่อนนุ่มมีลักษณะคล้ายฟองน้ำ ดูดซับน้ำไว้ได้ดี ในสภาพแห้งแล้งสีเกือบขาวแลดูคล้ายกองข้าวตอก ต้นยาวได้หลายสิบเซนติเมตร แต่จะมีเฉพาะส่วนปลายที่ยังมีชีวิต ส่วนโคนที่ตายแล้วไม่ค่อยเน่าเปื่อย กิ่งมี ๓ ประเภท ประเภทแรกเป็นกิ่งที่ห้อยลู่ยาวลงไปตามต้น ยาว ๑-๓(-๕) ซม. ทำหน้าที่ดูดซับน้ำขึ้นไปให้กับส่วนบน ประเภทที่ ๒ เจริญออกไปทางด้านข้าง โค้งขึ้นเล็กน้อย ปลายลู่ลง ยาว ๓-๘ ซม. ทำหน้าที่ช่วยพยุงลำต้น กิ่งประเภทที่ ๓ เจริญตั้งขึ้น ไปทางยอด ยาว ๑-๒ ซม. พร้อมจะหักหลุดไปเจริญเป็นต้นใหม่ ปลายยอดของกิ่งที่ตั้งตรงมีกิ่งเล็ก ๆ จำนวนมากเกิดเป็นกระจุก กิ่งสั้นเหล่านี้บางกิ่งเป็นที่เกิดของแอนเทอริเดียมและอาร์คิโกเนียม

 ใบเรียงเวียนซ้อนกันค่อนข้างแน่น รูปไข่ ขอบโค้งขึ้นคล้ายเรือ กว้าง ๑-๒ มม. ยาว ๒-๓ มม. ปลายและโคนมน ไม่มีก้านใบ แผ่นใบบาง มีเซลล์เพียงชั้นเดียว แต่ประกอบด้วยเซลล์ ๒ ประเภท ประเภทแรกเป็นเซลล์ที่ทำหน้าที่สังเคราะห์แสง ขนาดเล็ก รูปร่างคล้ายไส้กรอก เรียงตัวอยู่โดยรอบเซลล์ที่ตายแล้ว มีขนาดใหญ่ รูปร่างคล้ายสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน ภายในเซลล์เป็นช่องว่าง ผนังเซลล์มักหนา มีลายเป็นวงหรือเกลียว และมีรูเปิดสู่ภายนอก เซลล์ประเภทหลังนี้ทำหน้าที่ช่วยเก็บน้ำ สปอร์โรไฟต์เจริญอยู่บริเวณยอดของแกมีโทไฟต์ อับสปอร์รูปกลม เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ ๒ มม. เมื่อแก่สีดำ แตกตามแนวรอยต่อของฝาปิดอับสปอร์

 ข้าวตอกฤๅษีมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทางภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคตะวันออก และภาคใต้ พบขึ้นตามภูเขาที่สูงจากระดับน้ำทะเลประมาณ ๑,๐๐๐ ม. ขึ้นไป หรือตามที่มีอากาศหนาวเย็นเกือบตลอดปี เช่น ชนิด Sphagnum thailandense B. Hansen พบที่ภูกระดึง จ.เลย ชนิด S. cuspidatum Ehrh. พบที่ดอยอินทนนท์ จ.เชียงใหม่ ภูกระดึง จ.เลย เขาเขียว จ.นครราชสีมา และท่าเสม็ด จ.นครศรีธรรมราช ซากของพวกที่ขึ้นตามแอ่งน้ำจะสะสมเป็นชั้นอินทรียวัตถุที่ไม่ค่อยผุสลาย (sphagnum peat) และเรียกพื้นที่ชุ่มน้ำประเภทนี้ว่า sphagnum bog ในต่างประเทศพบมากในเขตอบอุ่นและเขตหนาวทั่วโลก.