ชื่ออื่น ๆ

ครอบ, สารข้าวเปลือก (กลาง); ครอบศรี (ปัตตานี); ตบตาบ, มะก่องข้าว, แอบข้าว(เหนือ)

ครอบจักรวาลชนิดนี้เป็นไม้ล้มลุก ลักษณะเป็นพุ่มสูง ๐.๕-๒.๕ ม. ตามลำต้น ก้านใบ และก้านดอกมีขนรูปดาวเล็ก ๆ หนาแน่น มีขนยาวตรงและขนต่อมแซมมักมีสารเหนียวและมีกลิ่นเหม็น

 ใบเดี่ยว เรียงเวียน รูปไข่ค่อนข้างกลม กว้าง ๑-๘ ซม. ยาว ๑.๕-๙ ซม. ปลายแหลมหรือเรียวแหลม โคนเว้ารูปหัวใจ ขอบหยักมนถี่ถึงหยักซี่ฟันหรือเรียบเส้นโคนใบ ๕-๗ เส้น แผ่นใบมีขนรูปดาวเล็ก ๆ ทั้ง ๒ ด้าน แต่ด้านล่างหนาแน่นกว่าด้านบน มีขนยาวตรงและขนต่อมแซมโดยเฉพาะตามเส้นใบ ก้านใบยาว ๒-๘ ซม. หูใบรูปแถบหรือรูปโบหอก ยาว ๐.๕-๑ ซม. ปลายแหลม เป็นร่องตามยาว

 ดอกเดี่ยว ออกตามซอกใบ ก้านดอกยาว ๑.๕-๓.๕ ซม. เมื่อเป็นผลยาวได้ถึง ๔.๕ ซม. มีข้ออยู่ห่าง จากโคนดอก ๐.๕-๑ ซม. กลีบเลี้ยงยาวประมาณ ๑ ซม. โคนเชื่อมติดกันเป็นรูประฆัง ปลายแยกเป็น ๕ แฉก รูปไข่ แฉกกว้าง ๓-๔ มม. ยาว ๕-๗ มม. ปลายแฉกแหลมมีเส้นพาดกลางตามยาว ๑ เส้น ด้านนอกมีขนรูปดาวขนาดเล็กหนาแน่นและมีขนยาวตรงและขนต่อมแซมด้านในของแฉกมีขนราบเป็นมันคล้ายเส้นไหม กลีบดอก ๕ กลีบ สีเหลืองอมส้ม โคนกลีบสีม่วงแดงเข้ม รูปไข่กลับ กว้างประมาณ ๑.๕ ซม. ยาวประมาณ ๑.๖ ซม. ปลายมนหรือเว้าตื้น โคนสอบเป็นก้านกลีบ กลีบดอกเวียนซ้อนกัน ด้านนอกมีขนรูปดาวเล็ก ๆ บริเวณขอบกลีบใกล้ก้านกลีบมีขนครุย เกสรเพศผู้จำนวนมาก ก้านชูอับเรณูเชื่อมติดกันเป็นหลอด ยาว ๗-๙ มม. โคนหลอดสีม่วงแดงเข้ม มีขนรูปดาวและมีขนาดกว้างกว่าปลาย ปลายหลอดเกลี้ยง มีก้านชูอับเรณูแยกเป็นอิสระยาวประมาณ ๔ มม. จำนวนมาก อับเรณูสีเหลืองอ่อนรังไข่อยู่เหนือวงกลีบ รูปไข่กว้าง ยาวประมาณ ๔ มม. มีขนรูปดาวมี ๑๗-๒๒(-๒๕) ช่อง แต่ละช่องออวุล ๒-๙ เม็ด ก้านยอดเกสรเพศเมียปลายแยกเป็น ๑๗-๒๒(-๒๕) แขนง ยอดเกสรเพศเมียค่อนข้างกลม สีม่วง

 ผลแบบผลแห้งแยก รูปทรงกลมแป้น เห็นเป็นพู ๑๗-๒๒(-๒๕) พู ผลกว้าง ๑.๕-๒ ซม. ยาวประมาณ ๑.๒ ซม. เมื่อแก่แยกออกเป็น ๑๗-๒๒(-๒๕) เลี้ยวร่วงง่าย แต่ละเสี้ยวรูปไต แบน กว้างประมาณ ๐.๖ ซม. ยาวประมาณ ๑.๒ ซม. ปลายมน มีติ่งหนาม ด้านนอกมีขนรูปดาวประปราย ด้านข้างค่อนข้างเกลี้ยง เมื่อแก่สีนํ้าตาลอ่อน แต่ละเสี้ยวมี (๒-)๓(-๕) เมล็ด เมล็ดรูปไต กว้างประมาณ ๒ มม. ยาวประมาณ ๒.๕ มม. มีขน ก้านผลยาวกว่าก้านใบ

 ครอบจักรวาลชนิดนี้มีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทั่วทุกภาคพบขึ้นตามที่รกร้างและตามข้างถนน ออกดอกเกือบตลอดปี ดอกบานช่วงบ่ายถึงเย็นในต่างประเทศพบที่อินเดีย จีนตอนใต้ ภูมิภาคอินโดจีน ออสเตรเลีย และแอฟริกาเขตร้อน

 ประโยชน์ ทั้งต้นใช้เป็นสมุนไพร.