คำหยาดเป็นไม้ล้มลุกปีเดียว สูง ๑๐-๕๐ ซม. ลำต้นเดี่ยวตั้งตรง อวบน้ำและเปราะ มีเส้นผ่านศูนย์กลาง ๔-๗ มม. ส่วนล่างสีม่วงแดง ส่วนบนสีเขียว ทุกส่วนมี

 ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม อวบนํ้าและเปราะ ใบล่างสุดมักออกเดี่ยว ๆ แผ่นใบรูปรี รูปไข่ หรือรูปไข่กว้าง กว้าง ๑๐-๑๕ ซม. ยาว ๑๘-๒๔ ซม. ปลายแหลม โคนรูป หัวใจ ขอบเรียบ ใบตอนบน ๑(-๒) คู่ เรียงตรงข้าม รูปร่างคล้ายใบล่างแต่ขนาดเล็กกว่ามาก กว้างประมาณ ๑.๔ ซม. ยาวประมาณ ๒.๕ ซม. ปลายเรียวแหลม ใบด้านบนมีขนสีขาวสั้นและแข็ง ด้านล่างสีซีดกว่าและมีขนสั้นประปราย เส้นแขนงใบข้างละ ๑๕-๑๗ เส้น ด้านบนเป็นร่องตื้น ด้านล่างนูนเด่น เส้นโคนใบ ๗-๘ เส้น แน่นชิดติดกัน เส้นใบย่อยมีน้อยหรือเห็นไม่ชัด ก้านใบยาว ๑-๒ ซม. แผ่กางออกเป็นร่องหุ้มช่อดอกและก้านช่อดอก

 ช่อดอกคล้ายช่อกระจุกแยกแขนง ออกตามซอกใบของใบแรกจนถึงใบคู่บน มีช่อย่อย ๖-๗(-๘) ช่อ แต่ละช่อมี ๒ ดอก ช่อสุดท้ายอาจเป็นดอกเดี่ยวก้านช่อดอกและก้านช่อย่อยยาว ๒-๗ มม. ก้านดอกที่บานก่อนจะยาวกว่า ดอกสีเหลืองอมส้ม ทยอยบานครั้งละ ๑-๓ ดอก ก้านดอกยาว ๐.๘-๑ ซม. กลีบเลี้ยงติดทนจนเป็นผล เชื่อมติดกันที่ฐาน ยาว ๒-๓ มม. ปลายแยกเป็น ๕ แฉก รูปแถบหรือรูปใบหอกแกมรูปแถบ ยาวประมาณ ๑ ซม. ปลายแหลม ขอบกลีบและที่สันตรงกลางมีขนประปราย กลีบดอกรูปปากเปิด โคนเชื่อมติดกันเป็นหลอดสีเหลืองอ่อน กว้างประมาณ ๒ มม. ยาว ๑.๕-๑.๗ ซม. ส่วนล่างเป็นหลอดแคบ ตรงกลางขยายออกและโค้งลง ส่วนปลายแยกเป็น ๕ แฉก สีเหลืองอมส้มแฉกบน ๒ แฉก สั้นกว่าแฉกล่างที่มี ๓ แฉก กว้าง ๖-๗ มม. ยาว ๗-๙ มม. ปลายมน ภายในหลอดกลีบดอกด้านในก่อนถึงแฉกด้านล่างมีแต้มสีเหลืองเข้มอมส้ม เกสรเพศผู้ที่สมบูรณ์มี ๒ เกสร ก้านชูอับเรณูอยู่ภายในหลอดกลีบดอก ส่วนล่างเชื่อมติดกับหลอด ส่วนที่แยกเป็นอิสระ กว้าง ๐.๗-๐.๘ มม. ยาว ๓-๔.๕ มม. ตรงกลางโป่งผิวเรียบ อับเรณูรูปกลม สีขาวนวล กว้างและยาวประมาณ ๑.๖ มม. แต่ละอันมี ๒ พู ด้านบนจนถึงฐานมีขนหลายเซลล์หนาแน่น เกสรเพศผู้ที่เป็นหมัน ๒ เกสรลดรูปลงจนมีขนาดเล็ก ใส ติดอยู่ในหลอดกลีบดอกในตำแหน่งที่ตํ่ากว่าเกสรเพศผู้ที่สมบูรณ์ รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ รูปทรงกระบอก กว้าง ๑-๑.๒ มม. ยาว ๐.๘-๑ ซม. ค่อนข้างเกลี้ยงหรือมีขนประปรายบริเวณใกล้ก้านยอดเกสรเพศเมีย ภายในมี ๔ ช่อง แต่ละช่องมีออวุลจำนวนมาก ยอดเกสรเพศเมียรูปหัวใจ ขนาดประมาณ ๑ มม. ปลายแยกเป็น ๒ แฉก

 ผลแบบผลแห้งแตก รูปทรงกระบอกแคบ ยาวเรียว ตรงหรือโค้งเล็กน้อย กว้างประมาณ ๒ มม. ยาว (๔.๕-)๖(-๗.๕) ซม. ผลของดอกที่บานก่อนมักมีขนาดยาวกว่าผลที่เกิดภายหลัง ปลายค่อนข้างแหลมตรงโคนผลมีกลีบเลี้ยงติดทนและขยายใหญ่ขึ้น บริเวณโคนหลอดกลีบมีจุดสีตำขนาดเล็กเป็นวงรอบ ผิวผลสีเขียว เมื่อแก่เปลี่ยนเป็นสีนํ้าตาลเข้ม เมล็ดขนาดเล็กมีจำนวนมาก รูปกระสวย ยาวประมาณ ๐.๕ มม. ปลายทั้ง ๒ ด้านมน เมื่ออ่อนสีขาวอมเขียว เมื่อแก่เปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลเข้ม

 คำหยาดเป็นพรรณไม้ถิ่นเดียวของไทย มีเขตการกระจายพันธุ์ทางภาคกลาง มักเกิดอยู่บนหินหน้าผา หรือตามโคนต้นไม้ใหญ่บริเวณป่าดิบแล้งใกล้น้ำตกหรือลำธาร ออกดอกเดือนกันยายนถึงพฤศจิกายนเป็นผลเดือนตุลาคมถึงธันวาคม.