ชื่ออื่น ๆ

ขางสองพี่น้อง (ลำปาง, ลำพูน); มูกใหญ่ (เลย)

ขางน้ำข้าวชนิดนี้เป็นไม้พุ่ม สูง ๒-๓ ม. ต้นเกลี้ยง ทุกส่วนมียางขาว กิ่งอ่อนแบน เปลือกสีน้ำตาลหรือน้ำตาลอมเขียว กิ่งแก่กลม เปลือกสีน้ำตาลเข้มและมีช่องอากาศ ตามเปลือกต้นและกิ่งมีร่องเล็กตามยาว

 ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปขอบขนาน รูปรี หรือรูปใบหอก กว้าง ๙-๑๒ ซม. ยาว ๑๕-๓๕ ซม. ปลายเรียวแหลม เป็นติ่งหนามหรือเป็นหางยาว โคนสอบ ขอบเรียบ แผ่นใบหนาคล้ายแผ่นหนัง เส้นแขนงใบข้างละ ๑๓-๑๙ เส้น แต่ละเส้นเรียว ปลายโค้งจรดกันก่อนถึงขอบใบ เห็นชัดทางด้านล่าง เส้นใบย่อยเห็นไม่ชัด ก้านใบยาว ๐.๗-๑.๕ ซม. ด้านบนเป็นร่อง

 ช่อดอกแบบช่อกระจุกเชิงประกอบ แต่ละกระจุกมี ๓-๑๐ ดอก ออกตามง่ามใบ ก้านช่อยาว ๐.๓-๑.๕ ซม. ใบประดับย่อยรูปไข่ปลายแหลม เล็ก ก้านดอกยาว ๑.๕-๒.๕ ซม. ดอกสีขาว กลีบเลี้ยง ๕ กลีบ รูปไข่ปลายแหลม กว้าง ๒-๓ มม. ยาวประมาณ ๓ มม. มีขนสั้น โคนติดกันเล็กน้อย ยาว ๑-๒ มม. โคนกลีบด้านในมีต่อมคล้ายเกล็ด กลีบดอกโคนติดกันเป็นรูปกรวย ยาวประมาณ ๑ ซม. ปลายแยกเป็น ๕ แฉก รูปขอบขนาน ปลายแหลม กว้างประมาณ ๔ มม. ยาว ๑.๒-๑.๕ ซม. มีขนสั้นทั้ง ๒ ด้าน เกสรเพศผู้ ๕ อัน เรียงชิดกัน ก้านชูอับเรณูสั้น อับเรณูรูปขอบขนาน ปลายแหลม ยาวประมาณ ๓ มม. จานฐานดอกมีขอบเป็นวงแหวนสูงประมาณ ๑ มม. มี ๕ หยัก รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ ยาว ๑-๓ มม. มี ๒ อัน แยกจากกัน มีขน แต่ละอันมี ๑ ช่อง มีออวุลจำนวนมาก ก้านยอดเกสรเพศเมียมี ๑ อัน ยาวประมาณ ๑ ซม. ยอดเกสรเพศเมียรูปไข่ปลายแหลม

 ผลแบบผลแห้งแตกแนวเดียว ออกเป็นคู่ รูปแถบแกมรูปขอบขนาน กว้าง ๗-๙ มม. ยาว ๘-๑๘ ซม. ปลายสอบเรียวหรือมน เปลือกสีน้ำตาล เมล็ดสีน้ำตาล รูปแถบ

 ขางน้ำข้าวชนิดนี้มีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทางภาคเหนือ พบในป่าดิบ ที่สูงจากระดับน้ำทะเล ๑๘๐-๗๐๐ ม. ในต่างประเทศพบที่ลาวและเวียดนาม.