ชะบาไพรเป็นไม้พุ่มหรือไม้ต้นขนาดเล็กบางครั้งอาจพบเป็นไม้เลื้อย หรือมักพบเป็นพืชกึ่งอิงอาศัย เปลือกต้นสีน้ำตาลแกมแดง รอยเฉือนมีสีเหลืองแล้วเปลี่ยนเป็นสีแสดเข้ม กิ่งรูปคล้ายทรงกระบอก สีน้ำตาลอมแดง กิ่งอ่อนมักมีสีดำแกมแดงเรื่อ ๆ
ใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามสลับตั้งฉาก รูปกึ่งกลมหรือรูปขอบขนานถึงรูปไข่กลับ พบน้อยที่เป็นรูปใบหอกกลับ กว้าง ๓.๕-๘ ซม. ยาว ๘-๑๗ ซม. ปลายมนถึงกลม ส่วนปลายสุดคอด เรียวแหลม ยาวได้ถึง ๒ ซม.โคนสอบและเป็นครีบ ขอบเรียบ แผ่นใบหนาคล้ายแผ่นหนัง เกลี้ยงทั้ง ๒ ด้าน เมื่อแห้งสีน้ำตาลอมแดงด้านบนสีเข้มกว่า เส้นกลางใบด้านบนนูนหรือเป็นร่อง ด้านล่างนูน เส้นแขนงใบทั้ง ๒ ด้านเห็นไม่ชัดก้านใบยาว ๑-๒.๕ ซม. รูปคล้ายทรงกระบอก สีแดงอมน้ำตาลเข้มถึงสีดำ หูใบอยู่ตรงซอกใบ ยาว ๑-๑.๕ มม.
ช่อดอกแบบช่อกระจุก ออกตามปลายกิ่งไร้ก้าน แต่ละช่อมี ๓-๘ ดอก ก้านดอกสั้นมากอาจพบยาวได้ถึง ๗ มม. อวบหนา ใบประดับย่อยขนาดเล็ก ๒ ใบ อยู่บริเวณกึ่งกลางก้านดอก แนบชิดหรือกางออก กลีบเลี้ยงโคนเชื่อมติดกันเป็นรูปคนโทถึงรูประฆัง ยาว ๑-๑.๕ ซม. อวบหนาคล้ายแผ่นหนัง ปลายแยกเป็น ๕ แฉก รูปไข่ กว้างประมาณ ๓ มม. ยาว ๐.๖-๑ ซม. ขอบบาง เรียงซ้อนเหลื่อมในดอกตูม กลีบดอกสีส้มอ่อนหรือสีส้มอมชมพู อวบหนา ยาว ๕-๗ ซม. โคนเชื่อมติดกันเป็นหลอด ยาว ๓-๔ ซม. ครึ่งล่างรูปทรงกระบอก ครึ่งบนรูปกรวยแคบ ปลายแยกเป็น ๕ แฉก รูปขอบขนาน ยาว ๒-๓ ซม. บิดเวียนในดอกตูม เรียงซ้อนทับกันไปทางขวา เกสรเพศผู้ ๕ เกสร อยู่ภายในหลอดกลีบดอก ก้านชูอับเรณูยาว ๒.๕-๓.๒ ซม. โคนกว้าง อับเรณูติดที่ฐาน รูปขอบขนานถึงรูปไข่ยาว ๔.๕-๕ มม. แตกตามยาว รังไข่อยู่เหนือวงกลีบ รูปทรงรี มี ๑-๔ ช่อง แต่ละช่องมีออวุลหลายเม็ด รังไข่และก้านยอดเกสรเพศเมียยาว ๕-๖.๒ ซม. ก้านยอดเกสรเพศเมียรูปเส้นด้ายถึงรูปทรงกระบอก ยอดเกสรเพศเมียรูปกรวยถึงรูปโล่ ยาว ๑.๕-๒ มม.
ผลแบบผลมีเนื้อหนึ่งถึงหลายเมล็ด รูปทรงรีถึงรูปทรงกลม สีเขียวอมเทา เมื่อแก่เปลี่ยนเป็นสีเหลือง สีส้ม และสีแดงเข้ม กว้างประมาณ ๑.๕ ซม. ยาว ๒-๓ ซม. มีส่วนโคนก้านยอดเกสรเพศเมียติดทนเมล็ดสีน้ำตาล รูปทรงรีถึงทรงรูปไข่ ยาว ๒-๒.๕ มม. เป็นเหลี่ยม มีหลายเมล็ด
ชะบาไพรมีเขตการกระจายพันธุ์ในประเทศไทยทางภาคใต้ ส่วนใหญ่พบตามป่าพรุ อาจพบตามป่าดิบ หรือบางครั้งอาจพบตามป่าไผ่ ที่สูงตั้งแต่ใกล้ระดับทะเลถึงประมาณ ๗๕๐ ม. ออกดอกและเป็นผลเดือนกุมภาพันธ์ถึงพฤศจิกายน ในต่างประเทศพบทางตะวันตกและทางตอนเหนือของเกาะบอร์เนียวคาบสมุทรมลายู และเกาะสุมาตรา.